Betlem in 1942
De naam Betlem heeft voor veel Diemenaren nog steeds de associatie met de vrolijke dagen van weleer toen het bos in het grensgebied van Muiden en Diemen een uitspanning herbergde die door duizenden Amsterdammers werd bezocht. Betlem, gelegen naast het Merwedekanaal, omvatte een café-restaurant met terras, zwembad, bos, hertenkamp en twee grote vijvers waar je met een gondel in kon varen of in kon vissen. Wat weinig mensen weten is dat Betlem van mei tot oktober 1942 een werkkamp was voor joodse dwangarbeiders.
Door Taco ten Dam
Op de plaats van het vroegere ontspanningsoord vestigden de Duitsers in mei 1942 een werkkamp voor joodse mannen uit de omgeving van Amsterdam die verplicht te werk werden gesteld. Het werkkamp maakte echter in werkelijkheid deel uit van een duivels plan van Hanns Rauter. In een brief aan Himmler meldde hij de voorbereiding voor de deportatie van duizenden joodse arbeiders uit de werkkampen. Ergens op een bureau in Amsterdam waren in het geheim de gegevens van de arbeidsbeurs gebruikt om de plannen uit te werken: alle joodse arbeiders van de werkkampen rond Amsterdam zouden direct afgevoerd worden naar Westerbork en hun gezinnen zouden van huis gehaald worden. Zo was er een groot kamp voor duizenden joodse mannen in het Westelijk Havengebied, een kamp in Muiderberg en een klein kamp in Betlem, waar in totaal 305 dwangarbeiders hebben gewerkt.
Levie de Lange
De joodse Amsterdammer Levie de Lange had al langer het gevoel dat de werkverschaffing maar schijn was. Levie de Lange, een van de twee overlevenden van de ruim 300 uit Betlem gedeporteerde joodse arbeiders, vertelde na de oorlog zijn verhaal. Op een gegeven moment mocht De Lange aan het talud van het kanaal werken en de boel een beetje gelijk maken. Levie de Lange: "Het werk had niets om het lijf, het was echt zo'n karweitje om ons aan de praat te houden. We moesten de dijk van het Merwedekanaal wat ophogen en tevens egaliseren." Maar als de baas uit zicht was, zat Levie soms wat te vissen met een hengel gemaakt van een boomtak en een vissnoertje. Zo ook op 1 oktober, toen een van de bazen naar hem toe kwam en zei: "Vanaf morgen wordt hier niet meer gevist." Hij zou gelijk krijgen. Op vrijdagmiddag 2 oktober 1942, toen de mannen klaar stonden om met weekendverlof naar hun gezinnen te gaan, omsingelde plotseling een overmacht aan zwaarbewapende Duitse militairen het werkkamp. Met barse bevelen dwongen ze de joodse mannen in boten te stappen die in het kanaal lagen. Voordat de mannen konden beseffen wat er precies gebeurde, bleken ze aan het begin te staan van een deportatie naar een vernietigingskamp in Polen.
Muiderpoortstation
Levie de Lange ontdekte die nacht op het terrein bij het Muiderpoortstation in de grote mensenmenigte inderdaad zijn vrouw en 15 kinderen. In een grote kluit zaten ze bij elkaar in een sfeer van doffe verslagenheid. Pas na de oorlog toen Levie uit het concentratiekamp in Amsterdam terugkwam, vernam hij hoe de arrestatie van zijn gezin in Amsterdam-Noord was verlopen. Tot zijn verbijstering hoorde hij dat Nederlandse politieagenten zijn gezin in de nacht van 2 op 3 oktober 1942 hadden opgehaald. Een van de politieagenten bleek een zeer goede bekende te zijn uit zijn voetballeven. Levie de Lange, zijn vrouw Jetje en zijn kinderen Mina, Rachel, Esther, Simon, Judith, Samuel, Naatje, Abraham, Dora, Reina, Greta, Jacob, Philip en Leendert werden op 12 oktober 1942 op transport gesteld naar Auschwitz in Polen, waar ze op 15 oktober aankwamen. Levie werd geselecteerd om te werken. Zijn vrouw en 14 kinderen werden diezelfde dag vergast in Auschwitz-Birkenau. Zijn oudste zoon, die in Amsterdam was achtergebleven, werd later gedeporteerd en vermoord. Levie overleefde de oorlog en de kampen als enige van zijn gezin dat eens 17 mensen telde.
Boek
Een redactie, samengesteld uit mensen van de gemeente, het Comité 1940-1945 en de Historische Kring Diemen, werkt momenteel aan een boek over Diemen in de Tweede Wereldoorlog. Het boek verschijnt in april 2015 en beschrijft verschillende aspecten van de oorlog in Diemen. De redactie verzoekt Diemenaren met (overgeleverde) herinneringen en/of fotomateriaal om contact op te nemen: t.ten.dam@planet.nl of 06-29005952.
Levie de Lange voelde dat de werkverschaffing schijn was
